Choć Mikołaj Kopernik wyprzedzał swoje czasy, był też owych czasów najdoskonalszym reprezentantem. Do niewielu osób tak doskonale pasuje przecież określenie „człowiek renesansu” – polski uczony był nie tylko astronomem, ale także ekonomistą, prawnikiem, tłumaczem, lekarzem, matematykiem, a nawet… kartografem.
Równo sto lat temu, w 1923 roku, gdy trwały obchody 450-lecia urodzin Mikołaja Kopernika, wybitny polski fizyk i historyk nauki, badacz naukowego dorobku wielkiego astronoma Ludwik Birkenmajer napisał: Nie powiem nowości, że myśl Kopernika, jakkolwiek zwrócona w jeden punkt główny, obejmowała także inne dziedziny ludzkiego poznania, mniej lub bardziej odległe od ulubionej mu astronomii. (…) Pozostając jedynie na obszarze wiedzy mającym ściślejszy związek z naturą, możemy – oprócz astronomii – ze wszystkich pozostałych nauk matematyczno-przyrodniczych wykazać mniejszą lub większą ilość szczegółów i zjawisk, których myśl Kopernika dotknęła. Wszak już we wstępie do głównego Dzieła [De revolutionibus] (…) znajdujemy m.in. wyliczone te wiedzy gałęzie (…) zawiązki fizyki (…) i geografię, a wreszcie kartografię, skoro skądinąd wiemy, (…) że ostatnią z nich uprawiał on nawet praktycznie.
Zainteresowania Kopernika wynikały z możliwości wykorzystania wiedzy geograficznej (sam nazywał ją „sztuką”) do badań astronomicznych. Podkreślał konieczność ścisłego określenia położenia geograficznego punktów na ziemi. Znajomość współrzędnych określonych miejscowości umożliwiłaby zastosowanie ich jako punktów odniesienia dla obliczenia ruchów planet i zjawisk astronomicznych. Sam wyznaczył długość i szerokość geograficzną m.in. Fromborka, Torunia, Olsztyna i Krakowa. Rozwijał teorię miernictwa (nazywanym w De revolutionibus za Arystotelesem „geodezją”) z zastosowaniem trygonometrii, czemu poświęcił osobny traktat O bokach i kątach trójkątów (De lateribus et angulis triangulorum, Wittenberga 1542). Studiował Cosmografię aleksandryjskiego astronoma, matematyka i geografa Klaudiusza Ptolomeusza z II w. n.e., czyli łaciński przekład Geografii, jak brzmi oryginalny grecki tytuł podręcznika geografii i kartografii. Świadczy o tym egzemplarz tego dzieła z odręcznymi uwagami Kopernika, znajdujący się w zbiorach bibliotecznych Uniwersytetu w Uppsali.
Poglądy metodologiczne Kopernika na geografię i kartografię odzwierciedlone zostały przez jego ucznia Jerzego Joahima Retyka w ukończonym w 1541 roku traktacie Chorographia, poświęconym zasadom tworzenia „map krajowych” polegających na powiązaniu obiektów terenowych z ich ściśle wyznaczonymi współrzędnymi geograficznymi.
Mikołaj Kopernik kartografią zajmował się nie tylko teoretycznie, swoją wiedzę i umiejętności w tej dziedzinie wykorzystywał również w praktyce. Wprawdzie wysuwane przez niektórych badaczy (np. Birkenmajera, Bolesława Olszewicza) hipotezy o współpracy astronoma z Markiem Beneventano w przygotowaniu najwcześniejszej, drukowanej mapy Europy Środkowej i Wschodniej (Tabula moderna Polonie, Ungarie, Boemie, Germanie, Russie, Litvanie, wyd. jako załącznik do edycji Geografii Ptolomeusza, Rzym 1507) zostały zakwestionowane (Karol Buczek, Edward Schnayder), nie zachował się również jakikolwiek egzemplarz lub fragment jego dorobku kartograficznego.
Źródła historyczne, przede wszystkim zachowane korespondencje, pozwalają jednak przypuszczać, że takowy Kopernik pozostawił. Składały się na niego prawdopodobnie rękopiśmienne mapy wschodniego wybrzeża Bałtyku i ziem pruskich: Warmii i zachodnich granic Prus Królewskich z 1510 roku, zachodniej części Zalewu Wiślanego z 1519 roku i Inflant (mappa sive descriptio terrae Livoniensis), sporządzona wspólnie z kanonikiem kapituły warmińskiej we Fromborku Aleksandrem Scultetim i przesłana biskupowi warmińskiemu Maurycemu Ferberowi w 1529 roku. Współautorstwo Kopernika ostatniej z wymienionych prac jest niepewne. Wysuwane są przypuszczenia, że wzmianka w liście Ferbera do Scultetiego z 10 lipca 1629 roku, w którym biskup dziękuje za przesłaną kartę Inflant, dotyczy współpracy obydwóch kanoników nie przy rysowaniu tejże, ale nowej, mającej dopiero powstać i dotyczącej całych Prus.
Wiele wskazuje na to, że Kopernik podjął przynajmniej przygotowania do opracowania mapy Prus i zgromadził w tym celu jakieś materiały, a według najdalej wysuniętych hipotez ostatecznie ją sporządził samodzielnie bądź we współpracy z Retykiem podczas jego pobytu we Fromborku po 1539 roku. Miałaby to być Tabula Chorographica auff Preussen, przesłana w roku 1541 do Królewca wraz ze wspomnianą Chorografią księciu Albrechtowi. Nie zachowała się ona wprawdzie do dziś w oryginale, ale miała duży wpływ na powstanie pierwszej drukowanej mapy Prus Henryka Zella, współpracownika Retyka i jego towarzysza w podróży do Fromborka (Tabula Prussiae, Norymberga 1542). Ostatnio K. H. Burmeister, austriacki biograf Retyka, wysunął interesujące, i jak się wydaje, przekonywające przypuszczenie, że nie tylko zaginiona mapa Retyka, ale i nie dochowana mapa Kopernika są identyczne z zachowaną (…) mapą Zella. (Schnayder). Tak więc uznane dotychczas za zaginione prace geograficzno-kartograficzne Kopernika znalazły się, zgodnie z ustaleniami Burmeistera, w mapie Zella, którą obecnie dysponujemy (Józef Babicz).
Kopernik i jego prace kartograficzne wywarły wpływ na najwcześniejsze, drukowane dzieła kartografii europejskiej. Przy sporządzaniu mapy Prus korzystał z nich oprócz Zella Kaspar Henneberger, autor wydanego w 1576 roku i przez następne 200 lat najdokładniejszego przedstawienia kartograficznego ziem pruskich, w tym Warmii. Podobnie było w przypadku Carta marina et descriptio septemtrionalium regionum ac mirabilium rerum in eis contentarum (1539) Olausa Magnusa, pierwszej mapy Skandynawii, przedstawiającej również południowe wybrzeża Bałtyku. Kopernik pomagał również swojemu koledze ze studiów w Krakowie i Bolonii i przyjacielowi Bernardowi Wapowskiemu w opracowaniu map Sarmacji (wyd. Kraków 1526), czyli – jak pisze Olszewicz – pierwszych map Polski w kraju wykonanych i wydrukowanych.
Sławomir Augusiewicz
